Angst als bedreiging van vrijheid

Het klinkt paradoxaal: de angst om vrijheid te verliezen vormt in zichzelf een bedreiging van die vrijheid. Vrijheid wordt door ieder individu begeerd, maar tegelijkertijd zit er in ieder mens angst voor vrijheid. Vooral angst voor de vrijheid van anderen. De vrijheid en het handelen van anderen kan namelijk botsen met onze eigen vrijheid. Ook is er angst voor onze eigen vrijheid: de enorme hoeveelheid aan mogelijkheden en de keuzes die we moeten maken verlammen en beangstigen ons. We blijken een grote behoefte te hebben aan controle en aan het uitsluiten van toeval. Volgens psychiater-filosoof Damiaan Denys is de angstcultuur een kenmerk van deze tijd, en zijn we vanuit die angst geneigd veiligheid te zoeken in schijnzekerheden. De angstparadox noemt Denys het: de bereidheid onze vrijheid op te offeren aan de angst die ons drijft. Ook de Britse historicus Keith Lowe – die de impact van de WOII op onze tijd onderzocht – concludeert het: we zijn bang om vrij te zijn.

Vrijheid is niet doen wat je wilt

Over de verhouding tussen vrijheid en angst hebben verschillende filosofen ideeën geformuleerd. Vaak worden twee soorten vrijheid onderscheiden: positieve vrijheid en negatieve vrijheid. ]Negatieve vrijheid is doen wat je wilt zonder dwang. En dat is hoe in vrijheid in onze tijd vaak gedefinieerd wordt. Verschillende filosofen (Berlin, Kant, Fromm) wezen er op dat de mens niet per definitie vrij is als hij onbegrensd maar kan doen en laten wat hij wil. Positieve vrijheid daarentegen is dat een mens zich bij zijn handelen en keuzes laat leiden en begrenzen door waarden die belangrijk voor hem zijn. Zoals Kant het zag: vrijheid is niet doen wat je wil, maar vrijheid is moreel handelen. Kant stelt positieve vrijheid gelijk aan autonomie. Volgens hem is dat leven in vrijheid bij de gratie van de (morele) grenzen die we onszelf als mens opleggen. De britse filosoof John Stuart Mill voegde daar nog aan toe dat vrijheid betekent dat de autonome mens een ander mens geen schade toe brengt.

Positieve vrijheid ligt dus veel dichter bij vrijheid zonder angst. Er zijn wel grenzen, maar die grenzen zorgen ervoor dat de vrijheid in stand blijft. Negatieve vrijheid bewerkstelligt het tegenovergestelde: het ontbreken van grenzen veroorzaakt (gemotiveerd door angst) uiteindelijk de inperking van vrijheid.

De angst om vrijheid te verliezen vormt in zichzelf een bedreiging van die vrijheid

De filosofische notie van positieve vrijheid wordt vertaald naar sociale context als: vrijheid houdt in dat je kunt doen wat je wilt en zeggen wat je denkt mits je je daarbij houdt aan de grenzen van de wet (die vastligt) en aan waarden als omgangsnormen en fatsoen (die niet vastliggen).

Door angst ervaar je vrijheid

Angst is de tegenpool van vrijheid, maar vrijheid en angst blijken ook onlosmakelijk met elkaar verbonden. Onze vrijheid bepaalt ons bij de angst voor wat we te verliezen hebben. Om onze vrijheid te bewaken perken we de vrijheid van anderen in, maar daarmee verliezen we tegelijkertijd onze eigen vrijheid. In onze angst om vrijheid te verliezen zijn we geneigd onszelf uit te leveren aan autoritaire leiders en regimes die andermans (religieuze) vrijheid inperken, leert de geschiedenis. En wat te denken van de bereidwilligheid onze privacy op te geven voor maatregelen tegen gevreesde kwade bedoeling van anderen?

Maar hoe moeten we dan leven met vrijheid? Sartre – die daar ook over nadacht – zag vrijheid als een dwingende opdracht, een gevolg van het mens-zijn: de opdracht om zelf keuzes te maken en eigen verantwoordelijkheid te nemen. En dat is soms beangstigend. Maar, zoals Damiaan Denys opmerkt: juist door angst ervaar je je vrijheid. Leer omgaan met je angsten om vrijheid te ervaren. Niet voor niets noemt Kierkegaard angst ‘de duizeling van de vrijheid’.

Remonstranten zijn eigenzinnig, en daarom is vrijheid zo’n belangrijk begrip voor hen. Remonstranten zien vrijheid (net als Sartre) als een opdracht. Dat gaat niet alleen om vrijheid van godsdienst, maar om het nemen van brede verantwoordelijkheid. Je eigen vrijheid kan alleen bestaan wanneer je de vrijheid van de ander respecteert en bewaakt. Alleen dan ervaar je vrijheid zonder angst.