Eenzaam maar niet alleen

Regelmatig loop ik in Den Haag langs het beeld van Wilhelmina met de tekst erop Eenzaam maar niet alleen. In het begin vroeg ik me af of het niet andersom moet zijn Alleen maar niet eenzaam.

Het is geen overbodige luxe om aan het thema eenzaamheid aandacht te besteden. Meer dan 1 miljoen Nederlanders voelt zich sterk eenzaam en lijdt onder eenzaamheid. Is het een typisch modern, westers probleem dat wij zelf hebben gecreëerd door onze nadruk op individualiteit en zelfstandigheid? Veel mensen wonen in onze tijd alleen. Misschien waren de mensen vroeger minder alleen. Maar verklaart dat het fenomeen eenzaamheid? Alleen zijn is niet hetzelfde als eenzaam zijn. En andersom is eenzaam zijn niet hetzelfde als alleen zijn. Eenzaamheid is een gevoel, alleen zijn een situatie. Er is wezenlijk verschil tussen alleen zijn, en je alleen voelen. De vrouw op het schilderij Morning sun (1952) van Edward Hopper is alleen, maar is zij ook eenzaam? Eenzaamheid is niet hetzelfde als alleen zijn, het valt wel regelmatig samen.

Spleen
Ik zit mij voor het vensterglas
onnoemelijk te vervelen.
Ik wou dat ik twee hondjes was,
dan kon ik samen spelen.

Ik zie het helemaal voor me, een kind dat uit het raam zit te staren en zo wanhopig graag een vriendje wil hebben om mee te spelen, dat hij zichzelf in tweeën wil delen. De auteur (dit gedichtje verscheen in 1954 in de verzamelbundel Ongerijmde rijmen van Michel van der Plas, waar het toegeschreven werd aan Godfried Bomans; later is vaak gesteld dat van der Plas het zelf geschreven had heeft) heeft het woord ‘spelen’ vervormd tot ‘spleen’. Spleen is tegelijk ook de Engelse benaming voor de milt en wordt soms gebruikt om een depressieve gemoedstoestand mee aan te duiden. De kracht van het gedicht is volgens mij zijn eenvoud. De auteur raakt precies de goede snaar en is in staat het gevoel van eenzaamheid in vier zinnetjes weer te geven.

Een kind kan zich eenzaam voelen als het geen contact heeft met de andere kinderen op school. Een oudere kan zich eenzaam voelen als de sociale contacten steeds minder worden door het wegvallen van vrienden en kennissen en door toenemende immobiliteit. Eenzaamheid is iets dat mensen van alle leeftijden kan treffen. Vaak hangt eenzaamheid samen met gevoelens van minderwaardigheid, van het gevoel niet (meer) mee te tellen.

Het is vaak niet aan mensen te zien of zij zich eenzaam voelen. Uit een gevoel van machteloosheid en schaamte wordt er weinig over gepraat. Daarom is eenzaamheid in veel gevallen een verborgen probleem.

Als pastor kom ik veel in contact met eenzame mensen. Je vraagt je dan onmiddellijk af: wat kunnen wij als kerk tegen eenzaamheid doen? Eenzaamheid komt in soorten. Het gevoel van eenzaamheid verschilt van mens tot mens en dat geldt zeker ook voor de oplossingen. Dat maakt eenzaamheid tegengaan tot maatwerk. Standaard oplossingen zijn er niet. Het kan bij eenzaamheid gaan om het aantal contacten en/of de kwaliteit van de contacten. Iemand die bij een ander eenzaamheid constateert is misschien geneigd dit te proberen op te lossen door sociale contacten voor die persoon te zoeken. Maar vaak is dat niet het probleem. Iemand met weinig contacten hoeft niet per se eenzaam te zijn. Terwijl iemand die veel mensen om zich heen heeft, zich toch eenzaam kan voelen. Iemand is pas eenzaam als hij het gemis aan relaties of contacten als negatief ervaart. Ook binnen een huwelijk of relatie kan iemand zich eenzaam voelen. Daarom is het niet zo dat deelnemen aan sociale activiteiten altijd de oplossing kan bieden voor eenzaamheid. We moeten als we naar oplossingen zoeken onderscheid maken tussen sociaal isolement (een situatie) en eenzaamheid (een gevoel). Uit een sociaal isolement komen kan door contact met anderen. Soms is het contact leggen met anderen juist niet de oplossing.

De lege kamer blijft een lege kamer
Alleen ikzelf er in en niemand opent
de deur, geen vrouw of vriend, geen vreemde.
Ik heb dit eerder meegemaakt maar nu
ben ik al zoveel jaren ouder
en valt het zoveel moeilijker te geloven
dat dit weer overgaat, dat ik zal lopen
misschien niet vrij van deze zieke man maar toch
weer in het licht waarvan ik heb gehouden.

Aan dit gedicht van Hans Andreus moest ik denken bij een ander schilderij van Edward Hopper Sun in an Empty Room (1963). Je staat bij het kijken naar het schilderij oog in oog met een lege kamer. Dat kan confronterend zijn. Tegelijkertijd ervaar ik het licht dat binnenvalt als heel troostrijk. Waar de kwaliteit van de contacten het probleem is begint de bestrijding van eenzaamheid met aandachtig luisteren en met een goed gesprek. Rachel Adriaanse, als psycholoog werkzaam in de ouderenzorg, pleitte in haar preek van de leek over het thema ‘oud en der dagen zat?’ voor het aandachtig luisteren naar elkaar. “Laten we niet ophouden met luisteren naar elkaars verhalen, met verhalen vertellen, echte verhalen waarin alles mag doorklinken, laten we dat durven, het uithouden ook wanneer het pijn doet.”

Mooier kan ik het niet verwoorden.