Onze beschaving is geen gelopen race

Voor wie schrijver en columnist Bas Heijne al langer volgt, is de thematiek van zijn filosofisch pamflet Onbehagen, nieuw licht op de beschaafde mens gemakkelijk herkenbaar. Al geruime tijd analyseert hij de politieke actualiteit, de opkomst van populisme en islamisme en hun onderlinge dynamiek. Juist in de aanloop naar de verkiezingen krijgt het afgelopen najaar verschenen boekje actualiteitswaarde. 

Naoorlogs humanisme onder vuur

Heijne zet in met zijn beleving van de aanslag op Charlie Hebdo in januari 2015. Hij bevond zich toevallig in de buurt van het Parijse redactieadres en besloot ernaartoe te lopen. Het leverde hem de gewaarwording op met iets rauws en elementairs geconfronteerd te zijn dat hij vooralsnog niet kon inpassen. Later drong tot hem door dat die aanslag voor hem tot symbool was geworden van een mens- en wereldbeeld dat vandaag de dag aan alle kanten onder vuur ligt. Het betrof het naoorlogs optimisme, gebaseerd op  een mengeling van Verlichtingsidealen en op het christendom geïnspireerd humanisme. Nationalisme en ander vormen van groepsgeest behoorden daarin voorgoed tot het verleden. Die zouden steeds meer plaatsmaken voor universele menselijkheid.  Tot dan toe had Heijne dit pessimistischere mensbeeld voornamelijk bij zijn favoriete romanschrijvers (Dostojevski, Conrad, Couperus) ontmoet. Nu gebeurde dat ook in real life en werd het een rode draad in zijn analyses.

 Diepere laag 

Aan de hand van Freuds lust- en realiteitsprincipe komt Heijne vervolgens tot een duiding die dieper graaft dan wat doorgaans in media te horen valt. Het populisme wat her en der zo in opmars is, sluit bijvoorbeeld goed aan bij een gedigitaliseerde cultuur die dit lustprincipe  nadrukkelijk faciliteert. Waar je op schoot winkelt wanneer je dat uitkomt en behoeften met enkele muisklikken kunnen worden bevredigd. Op vergelijkbare manier dragen populisten vaak even drastische als vage oplossingen aan die de burger daarmee als consument denken te bedienen. De realiteit, de feiten doen er daarbij niet meer toe. De buitenwereld wordt een uitbreiding van de individuele binnenwereld. Dit alles sluit weer wonderwel aan bij nieuwe biologische kennis over het menselijk gedrag. We zijn allesbehalve autonome individuen maar ongemerkt  beïnvloedbaar door, onder meer, commercie of overheid.

Voorbij de waan van de dag

‘Onbehagen’: kranten en talkshows hebben het over weinig anders meer. Maar Heijne doet veel meer dan dat. Kern daarin is de verhouding van individu en samenleving, die door ‘beschaving’ in toom moet worden gehouden. Maar juist die beschaving is een nooit gelopen race. Het wordt tegenwoordig zichtbaar in de opkomst van populistisch nationalisme, religieus radicalisme, de harde botsing van identiteiten en het gebrek aan een motiverend verhaal dat het eigenbelang overstijgt. Door zijn aanpak raakt Heijne aan levensbeschouwelijke vragen die schuilgaan áchter de crises van dit moment. Juist die vragen –  voorbij de partijpolitieke waan van elke dag – verdienen het om ook in een remonstrantse setting nader besproken te worden.

Antje van der Hoek

Onbehagen, nieuw licht op de beschaafde mens, Ambo/Anthos, Amsterdam 2016, €10.