Wat hebben de zonnewende en Kerstmis met elkaar van doen?

Kerstmis roept bij ons allemaal, naast het christelijke hoofdthema, verschillende andere gedachten op. Samenzijn, familie, warmte en geborgenheid, eeuwenoude gebruiken, naastenliefde die verder strekt dan de naaste omgeving. Voor mij is zo’n bijgedachte de zonnewende. 

Zonnewende

De zonnewende, de zonnestilstand, het solstitium is het hoogste of laagste punt dat de zon bereikt in haar schijnbare beweging langs de hemel. De zonnestilstand in de zomer valt op 21 of 22 juni en in de winter op 21 of 22 december. Het moment van de zonnestilstand was al eeuwen voor het begin van onze jaartelling in onze streken een bekend fenomeen. Denk aan de observatoria van Goseck (4009 v. Chr.) en Stonehenge (2300 v. Chr.). En evengoed nog in onze tijd, bijvoorbeeld het observatorium van Robert Morris (1977) in de Flevopolder. Ik beperk mij hier tot de winterzonnewende.

Kaarsjesavonden

Zo was er in onze streken het Germaanse feest van de winterzonnewende, het Joelfeest dat begon op 22 december. Dit duurde twaalf dagen, waarbij de kortste dag de belangrijkste was. De mannen haalden een groot stuk hout (een stronk of een stam) uit het bos, het joelblok. Thuis stak de vrouw of de dochter des huizes dit blok aan met de as van het joelblok van het voorgaande jaar. Zo werd met een oud, zwak licht het nieuwe, krachtige licht ontstoken. Ook nu nog wordt in allerlei steden op kaarsjesavonden licht gebracht in het donkerste dagen van het seizoen.

Zonnegod

En nu kerstmis. Is er een verband met de zonnewende? In het oude Rome was Sol een van de vele goden, er is sprake van invloed vanuit Syrië en Griekenland. Pas in de eerste eeuw van onze jaartelling trad de verering van deze god op de voorgrond, Sol Invictus, de onoverwonnen zon. Na verloop van tijd werd Sol Invictus een belangrijke grondslag voor het keizerlijk gezag (ca. 300 n. Chr.). De keizer werd afgebeeld op munten met een door zonnestralen omkranst hoofd. En nu komt, het feest van de geboortedag van de zonnegod, de Dies Natalis Solis Invicti, werd gevierd op 25 december.

25 december

Wanneer later, onder keizer Constantijn I, de Christenen niet langer worden vervolgd gaat deze symboliek van de zonnegod over op Christus, die dan ook met een stralenkrans, een nimbus of aureool, wordt afgebeeld. Na enige omzwervingen van de geboortedag van Jezus (1 of 6 januari, 29 maart, 29 september) werd deze datum door paus Julius I in 345 vastgesteld op 25 december. Zo is het gekomen dat we de geboorte van het Lichtkind vieren in dezelfde tijd dat we al sinds mensenheugenis met kaarsjes stilstaan bij de winterzonnewende – en weten dat het weer lichter wordt. 

Erik Bosch