Ruimte in jezelf

In gedachten reist zij al geruime tijd met mij mee, al vanaf de jaren tachtig. De neerlandicus, schrijver én remonstrant Jan Geurt Gaarlandt, werkzaam bij een Haarlemse uitgeverij, had haar ‘ontdekt’. Na afloop van een interview had de theoloog Klaas Smelik hem verteld dat er in de familie ergens op zolder een dagboek lag. ‘Wil je dat niet eens lezen?’ had hij gevraagd. Ik doel op Etty Hillesum, kroniekschrijfster van Westerbork.

Zo herlas ik regelmatig delen van haar werk, meestal rond Dodenherdenking in mei. Vooral de fictieve brief gericht aan ‘twee zusters in Den Haag’, illegaal verspreid door het verzet, maakte keer op keer indruk. Het geeft een inkijkje in het kampleven in al z’n ongerijmde bitterheid, ironisch-humoristisch opgediend door het literaire talent dat Etty Hillesum was. Lotgevallen van binnengespoelde joden uit diverse delen van het land passeren er de revue. Verwarring, angst en wanhoop blijken de grootste gemene delers onder de vele mannen, vrouwen en kinderen, waarvan sommigen daarvan invalide, zwakzinnig, ziek, zuigeling of bejaard waren.

Biografie

En toch blijkt er dan nog een éxtra perspectief mogelijk. Dat van de biografie. Waarin een nieuw licht wordt geworpen op haar leven, met nog onbekend materiaal. Schrijfster Judith Koelemeijer waagde zich eraan. Als bij een foto met veel scherptediepte, komen vele voor Etty’s leven bepalende karakters en invloeden aan bod. Om te beginnen met haar ouders, haar van origine Amsterdamse vader en Russische moeder, met hun nauwelijks verenigbare temperamenten. Gevolgd door haar linkse studentenjaren, haar polyamoureuze relaties met oudere mannen en haar versnelde spirituele rijpingsproces onder invloed van de handleeskundige, Julius Spier. Afgezet tegen de ontwikkeling van vriendin Leonie Snatager, die uiteindelijk wél onderdook, krijgt ook Etty’s keuze ‘het lot van haar volk’ te willen delen meer reliëf. Een laatste hoofdstuk, met het mogelijke laatste scenario van haar leven in Auschwitz, rond het geheel af.

Link met remonstranten

Interessant voor de remonstrantse lezer is vervolgens dat er, behalve de link met ‘ontdekker’ Gaarlandt, nog een andere persoonlijke dwarsverbanden van Etty met de remonstranten zijn. Etty’s geliefde ‘Pa Han’ was een broer van de Rotterdamse predikant W.J. Wegerif en haar vriendin Pim Eldering de dochter van de antimilitaristische dominee P. Eldering, eveneens uit Rotterdam. Zo krijgt die denkbeeldige foto van Etty’s leven extra perspectief. En levert het, voor zover überhaupt mogelijk, een totaalbeeld op.

Blijvende inspiratie

Maar toch, verrijkt door deze nieuwe inzichten, blijft de inspiratie die ze me geeft verrassend gelijk. Als de jonge joodse vrouw, die niet wilde haten. Die zich niet liet regeren door de barre omstandigheden waarin ze verkeerde. Die zich naar binnenkeerde en, in gesprek met zichzelf en God, ruimte vond in zichzélf en Hem weer in zichzelf wist op te diepen. Of, in haar eigen woorden: ‘Binnen in mij zit een heel diepe put. En daarin zit God. Soms kan ik erbij. Maar vaker liggen er stenen en gruis voor die put, dan is God begraven. Dan moet hij weer opgegraven worden.’

Een zin om regelmatig te herlezen…

Judith Koelemeijer – Etty, het verhaal van haar leven. Uitgeverij Balans, Amsterdam, 2022.