Hadden we de liefde niet …

‘En ik meen dan ook, misschien kinderlijk, maar hardnekkig, dat deze aarde alleen weer iets bewoonbaarder zou kunnen worden door die liefde, waarover eens de Jood Paulus schreef aan de inwoners van de stad Corinthe, in het dertiende hoofdstuk van zijn eerste brief”. 

Hartenkreet

Dit citaat stamt uit een illegaal gepubliceerde brief die eind 1943 door de journalist David Koning werd uitgegeven. Het is een door Etty Hillesum geschreven korte kroniek van het leven in Westerbork. Met haar uitzonderlijke literaire talent geeft ze daarin een ironisch-humoristische schets van het kampleven in al z’n ongerijmde bitterheid. Uit het opschrift blijkt het te zijn gericht aan twee fictieve zusters in Den Haag. De bedoeling was om het door het verzet te laten verspreiden en daarmee onderduikers een hart onder de riem te steken. Lotgevallen van binnengespoelde joden uit diverse uithoeken van het land passeren er de revue. Verwarring, angst en wanhoop zijn de grootste gemene delers onder de vele mannen, vrouwen en kinderen, sommigen daarvan zijn invalide, zwakzinnig, ziek, zuigeling of bejaard.

Het citaat uit het slot van deze brief laat zich dan ook lezen als een hartenkreet. Waarom zou men steeds de gemakkelijkste en goedkoopste weg moeten kiezen om haat en waanzin te boven te komen? Iedere atoom haat die aan deze wereld wordt toegevoegd, zo had zij ervaren, maakt deze wereld immers alleen maar onherbergzamer dan zij al is. Dit is de context waarin zij teruggrijpt op het loflied op de liefde van Paulus.

Iedere atoom haat die aan deze wereld wordt toegevoegd, zo had zij ervaren, maakt deze wereld immers alleen maar onherbergzamer dan zij al is.

Vijfenzeventig jaar bevrijding

Deze herdenkingsweek staat onder een merkwaardig gesternte: dat van een allesbeheersend virus. Op de Dam zullen slechts de koning en koningin, de premier, burgemeester en voorzitter van het comité present zijn. Verder zal het leeg zijn, ons nationale plein. Wél kunnen we vanuit huis meedoen met virtuele bloemleggingen, door te vlaggen of de taptoe mee te spelen. De grootse datum van vijfenzeventig jaar bevrijding kan zo alleen virtueel worden gevierd. Met al deze beperkingen zullen we het vermoedelijk niet snel vergeten.

Document humaine

Maar om de betekenis van die dagen écht tot mij door te laten dringen herlees ik ook dit jaar de genoemde brief aan die twee ‘Haagse zusters’. Waarin Etty Hillesum laat zien hoe men zich in Westerbork gedemoraliseerd achter prikkeldraad bevindt, in voortdurende angst op transport te moeten. Hoe sommigen van hen zich daarbij vastklampen aan hun voormalige positie en aanzien. Zonder resultaat echter, aangezien alle coulissen rond hen definitief zijn weggebroken. Plots zijn ze aangewezen op hun eigen innerlijke kracht, laatste menselijke waarden.

Om de betekenis van die dagen écht tot mij door te laten dringen herlees ik ook dit jaar de genoemde brief aan die twee ‘Haagse zusters’.

Etty’s hartenkreet, haar beroep op dat oude loflied: het ontroert mij ieder jaar weer. Haar brief is een uitzonderlijk document humaine. Ze heeft daarmee het verlangen en de moed bewaard om het daadwerkelijk met die ‘liefde’ (agapè) te wagen.

Een blijvende inspiratiebron, juist weer in deze dagen …