Een oude meetlat afgestoft

Verleidingen, ondeugden: iedereen (her)kent ze. Je hebt de neiging te veel spullen te verzamelen, te veel te eten of drinken, schiet soms plotseling uit je slof, voelt beschamende afgunst jegens een succesvolle collega of bent vaak niet vooruit te branden. In de vierde eeuw stelde woestijnvader Evragrius van Pontus een lijst samen. Van acht ‘kwade ideeën’. Bij wijze van diagnostisch instrument. Om inzicht te verkrijgen in de bezoekingen of bekoringen die een monnik konden overvallen en tot zonde verleiden. Twee eeuwen later perkte paus Gregorius dit lijstje tot zeven hoofdzonden in. Naar het bijbelse getal van volledigheid. Zo werd het een handzame ‘top zeven’. Een meetlat om je toe te verhouden.

Me, myself and I

In het ‘verlaten individu’ geeft psychiater Esther van Fenema ons een éénentwintigsteeeuwse update van deze oude staalkaart. Was het vroeger aan de dorpspredikant of priester om het vermaledijde vingertje te heffen, nu is het de pschiater die ‘s mensen verdorvenheid vanuit de spreekkamer en met verwijzingen naar Bijbel, film, kunst en literatuur toelicht. Het levert een rijk en noodzakelijk boek op. Als een hedendaagse morele seismograaf legt zij haar vinger aan de pols van ónze tijd. Met een steeds weerkerend, haast bijbels refrein. We hebben de groep verlaten en hebben zélf plaats genomen op Gods troon. Het draait om ‘me, myself and I’.

Oude ondeugden in hedendaagse jasjes

Op geloofwaardige manier laat Van Fenema de oude ondeugden in hun hedendaagse jasjes de revue passeren. Voorbeelden zijn er te over: de over-ambitieuze, maar tegelijk diepongelukkige studente (hoogmoed), de apathische pensionado (onverschilligheid), koopverslaafde dertiger (hebzucht), game- en wietverslaafde twintiger (onmatigheid), aan porno verslingerde veertiger (lust), verongelijkte toetsenbordridder (woede) en miskende ex-partner (afgunst). Steeds blijken die ontsporingen te maken te hebben met het thema liefde. Soms is er sprake van te veel (zelf) liefde, soms te weinig, wordt zij verkeerd gericht, blijft zij onbeteugeld of raakt zij geperverteerd etcetera. In álle gevallen ontbreekt het evenwicht. Iets wat Van Fenema in verband brengt met de samenleving die we in de afgelopen decennia geworden zijn. Een maatschappij die gezamenlijke morele ankerpunten ontbeert en daarmee mateloos en grenzenloos is geworden. In de kern gaat het om een verlies van zingeving, met alle psychische gevolgen van dien.

Leegte

Zoals die woestijnvader van weleer, komt ook Van Fenema tenslotte nog met een achtste hoofdzonde: die van de leegte/vacuüm. Een ondeugd die niet op zichzelf staat, maar juist gevolg is van het feit dat de zeven hoofdzonden vrij spel gekregen hebben. Binnen een samenleving waarin de groep en haar samenbindende en zingevende kaders teloor gegaan zijn. Waarin het ‘wij’ in de vergetelheid is geraakt, zoals we dit in de remonstrantse Bezinningsbrief over polarisatie onder woorden brachten (zie: https://www.remonstranten.nl/product/bezinningsbrief-ik-laat-je-niet-alleen/). Waardoor het individu aan eigen impulsen en driften is overgeleverd. En leegte en eenzaamheid hem of haar aangaapt.

Moraal doet ertoe

Is dit nu een nieuw soort moralisme? Met de zielenknijper als nieuwe professionele zedenmeester? Ik denk dat het dieper reikt. Zo sluit Van Fenema’s analyse, mijns inziens, aan bij die van wijlen Jonathan Sacks, de Britse opperrabijn (1948-2020). Naast economie en de staat, zo meende hij, hebben we moraal nodig. Een netwerk van waarden, normen, voorschriften en verantwoordelijkheden, gewoonten en gedragsregels, tradities en gewoonten. Een vrije samenleving is immers een bij uitstek morele prestatie. En daar echter wringt de schoen. Nu de eerste persoon enkelvoud als gevolg van allerlei maatschappelijke en technologische veraderingen dominant geworden is, is het sociale bindweefsel onder druk komen te staan.

Dystopisch?

Maar dystopisch worden ze geen van beiden. Beiden zoeken nieuwe wegen. Wegen die beginnen met het inzicht dat moraal er toe doet. Dat we niet zonder kunnen. Het is de verdienste van Van Fenema dat zij de relevantie van die oude zondencatalogus uit de christelijke traditie opnieuw heeft aangetoond. Voor de complexe wereld waarin wij leven.