Je geloof afvallen kan een daad van liefde zijn

Dat was heftig, de studiedag van het Arminiusinstituut naar aanleiding van het verschijnen van Silence – de verfilming door Martin Scorsese van de roman van Shusaku Endo. De stilte, waar de titel van film en boek naar verwijst, is het zwijgen van God. De verrassende draai in het verhaal over de Portugese missionaris Rodrigues is dat God zijn zwijgen verbreekt wanneer de jonge priester zijn geloof afvalt. Is het verraad of een daad van liefde?

De film Silence van de Amerikaanse regisseur Martin Scorsese is een bewerking van de gelijknamige roman van Shusaku Endo. Twee jonge Portugese missionarissen gaan in het 17e eeuwse Japan op zoek naar hun verdwenen leermeester Ferreira. Tot hun grote ontgoocheling ontdekken ze dat hij het katholieke geloof heeft afgezworen. Hij leeft als een Japanner, met een Japanse vrouw, zijn missie lijkt mislukt.

God zwijgt onophoudelijk. Waar is God als je hem het hardst nodig hebt?

Wat een van de twee priesters, Rodrigues gebeurt is dat ook hij gedwongen wordt zijn geloof af te vallen. Tenminste, wanneer hij wil dat het lijden van mensen die hij bekeerd heeft stopt. De Japanse machthebbers spelen namelijk een perfide spel: als jij de beeltenis van Jezus vertrapt, dan stoppen wij met het voor jouw ogen martelen en doden van je bekeerlingen. Voor de missionaris een onmogelijke keuze, waarin hij vergeefs bidt tot God.

God zwijgt onophoudelijk. Dat is de stilte waar de titel van de film en het boek naar verwijzen. Waar is God als je hem het hardst nodig hebt? De God in wiens naam je daar in het verre, ‘heidense’ want boeddhistische, onbegrijpelijke Japan missie aan het bedrijven bent? Maar er is meer aan de hand. Want wie wil dit eigenlijk? Waarom is Rodrigues zo fanatiek aan het bekeren? Is dit alleen maar ter meerdere eer en glorie van God? Of ook van zichzelf?

De sleutelzin in de film is: ‘The price for your glory is their suffering’. Dat wordt de missionaris voorgehouden, bijna toegebeten door de shogun. Wie denkt Rodrigues eigenlijk wel niet dat hij is? Weegt het laten doodmartelen van mensen op tegen het vasthouden aan zijn geloof – of misschien nauwkeuriger: tegen het volharden in zijn geloofsijver? Is hij eigenlijk niet ongehoord hoogmoedig, in plaats van diepgelovig? Gaat het om zijn geloof – of zijn ego?

Jezus moedigt hem aan: ‘Trap maar!’ Eindelijk laat God van zich horen.

Dan gebeurt het ongelofelijke. Wanneer Rodrigues begrijpt dat afvallig worden een daad van liefde kan zijn, is het wonder daar. Want de Jezus voor zijn voeten begint tegen hem te spreken: ‘Trap maar. Trap maar. Ik ken de pijn in je voet het allerbeste. Trap maar. Ik ben in deze wereld geboren om door jullie vertrapt te worden. Om in jullie pijn te delen heb ik het kruis op mijn rug gedragen.’ Hij trapt, en dan: ‘In de verte kraaide een haan.’ Is het verraad of overgave?

Jezus moedigt de jonge priester aan om hem te verraden: eindelijk laat God van zich horen en wordt de stilte doorbroken. ‘Christus zou afvallig zijn geworden. Uit liefde. Al moest hij daarvoor alles opofferen,’ had vader Ferreira de jonge priester nog voorgehouden – die het aanvankelijk niet wilde horen: ‘Kwel me niet langer, ga weg. Ga ver weg!’ roept hij de oude priester woedend toe.  Een menselijke echo van het ‘Ga weg, Satan!’ bij de verzoeking van Jezus in de woestijn.

Wanneer je alles opgeeft ontstaat er ruimte voor God, is er van God iets merkbaar.

Wanneer de missionaris zich overgeeft en trapt op het mooiste en het allerheiligste, het meest eigene wat hij bezit of denkt te bezitten – zijn geloof in God, zijn missie en daarmee ook zijn identiteit en ego – dan ontmoet hij God. Dat kun je opvatten als: wanneer je alles opgeeft, met inbegrip van wie je denkt dat je bent, dan ontstaat er ruimte voor God en is er wellicht ook iets van God merkbaar – en dat kun je genade noemen.

André Meiresonne studeert Spiritual Care aan de Vrije Universiteit Amsterdam.

De Vlaamse filosoof Mark De Kesel van het Titus Brandsma Instituut was een van de sprekers tijdens het symposium. Zijn uitgewerkte tekst vind je hier. Het is een diepe doordenking van de mystieke kern van het boek.